فرضیه «گام های آفرینندگی» [خلاقیت]

[مطالب این بخش مستقیماً از کتاب «روان شناسی تخیل» صفحات 79 – 105 نقل شده است. ]

[Hypothesis of Stages of Stages of Creativity. ]

مبدأ پیدایش فرضیه های بزرگ نوعی «الهام» و «شهود» ناگهانی است.

انیشتین

»به نظر می رسد، مفاهیمی که با پنداشت آزمایش و خطا و پنداشت درون بینی سازگارند می توانند در فرضیه ویژگی گامه(1) آفرینندگی دیده شوند. پژوهشگران آغازین در زمینه تخیل و تفکر، فرضیه یاد شده را بی توجه به بی شکل بودن آن مطرح کردند.

جان دیویی(2)، فیلسوف و روان شناس آمریکایی در سال 1905 در کتاب خود به نام «چگونه می اندیشیم«(3)، تفکر را به پنج گام آفرینشی بخش کرد. نخست انسان باید پرسانه خود را بشناسد و یا پرسشی را مطرح کند. این کار آدمی را به تحلیل پرسانه اش و یا شناخت کاری(4) درست تر و جفتاری آن با دیگر پرسانه ها می رساند. پس از آن گامه طرح(5) فرضیه می رسد و آزمودن پنداشت های گوناگون پیشین به حل پرسانه یاری می رساند. سپس گام گفت و شنود(6) و برآورد(7) نتایج احتمالی است که پیامدهای برخاسته از فرضیات و حکم(8) است. گام پایانی حکم با محک تجربه ها و آزمون های دیگر است.

بی تردید، این طرح(9) گام های اساسی آفرینندگی را در بر دارد، گرچه از ویژگی های تعمیم قابل توجهی برخوردار است. این طرح، می تواند با موفقیت برابری در پرسانه های عملی هر چند کوچک تر و یا پرسانه هایی که دانش پژوهان باید سالیان دراز صرف حل آن ها کنند، به کار رود. اما درباره ماهیت روان شناختی نظریه گام های دوی(10) باید گفت نارسایی آن زمانی خود را نشان می دهد که در سنجش با مفاهیم تازه گام های آفرینندگی قرار می گیرد.

همه این مفاهیم به شدت تحت تأثیر طرح پیشنهادی گراهام والاس(11) بود. وی در کتاب خود به نام هنر تفکر(12)، گام های زیرین را در آفرینندگی به این ترتیب جدا کرد:

1. آمادگی(13)

فرد در این گام همه اطلاعات لازم را دست چین می کند و خود را برای جنبه های گوناگون آماده می سازد.

2. نهفتگی(14)

فرد در این گام، هیچ اقدام آگاهانه ای برای پرسانه [مسأله] انجام نمی دهد.

3. اشراق(15)

این گام در برگیرنده اشراق فرد با «پنداشت خوش اقبالی(16)» است که توأم با حالت روانی مربوط به ان است (احساس کمال، شادی و. . .)

4. وارسی(17)

فرد در این گام، اعتبار پنداشت های نو را بازبینی می کند. اگر چه طرح والاس حتی دربرگیرنده گام های کمتری از طرح دوی است، اما با این حال حاوی گام نهفتگی است که همه پژوهندگان پیشین از آن چشم پوشی کرده اند. والاس طرح خود را به بازار آرایی (گروه بندی مجدد(18)) محض بوده های مربوط محدود نمی کرد اما نگرش ذاتاً تازه و مهم روان شناختی را در آن گنجانده بود. حل پرسانه آفرینشی جدایی معین و حتی فراموشی آگاهانه ای را پیشنهاد می کند. در این مورد ممکن است به باز نموده ای از پدیده های همانند پژوهندگان مختلف برخورد کنیم، برای مثال پوآنکاره(19)، «اشراق» خود را به هنگام اعزام هیأت زمین شناسی توصیف می کند. وی در آن زمان مطلقاً نسبت به پرسانه های ریاضی دلبستگی نداشت در حالی که پیش از آن به این پرسانه ها علاقه مند بود. وی. جی. کورلنکو(20) نویسنده روسی در این باره می گوید: «من زیاد نمی نویسم و آنچه اساسی است این است که نمی توانم خیال خود را تا به آن حد که برای نوشتن لازم است زیرا فرمان خود بگیرم. برای نوشتن نیاز به فشار بر خود دارم، حالت هایی هم هست که بی درنگ موفق می شوم. با این حال گاه مجبورم برای مدت زمان درازی در انتظار الهام بنشینم در چنین لحظه هایی دست از نوشتن بر می دارم تا آنکه موضوع در روح و جانم پیاپی طنین افکند«.

سی. پاتریک(21) کوشید تا فرضیه چهار گامی آفرینندگی والاس را با پژوهشهای آزمایشی خود درباره ی فعالیت های فرآور شاعران، هنرمندان و پژوهندگان تأیید کند. در همان حال خانم پاتریک مجبور به پذیرش احتمال انحراف آن ها شد، مثلا نهفتگی بیشتر به موازات آمادگی (گام نخست) پیش

می آید در حالی که گام وارسی با گام اشراق احتمال همراهی دارد. پاتریک به ویژه بر این باور است که افزایش گام نهفتگی، پیشرفت چندی و چونی پنداشت ها را به همراه علاقمند به بررسی آفرینندگی به همین نتیجه رسیدند. از جمله ام. جی. یاروشنفسکی(22) می نویسد: «به عقیده روبنشتاین ویژگی روان شناختی تفکر خود به خود با درونه عینی آن تفاوت دارد و به عملکرد های تجزیه و ترکیب که در نهایت خود به سازند مفاهیم منطقی گرویده اند، محدود می شود و این به ویژه، عنصر آفرینشی تفکر را به هیچ می رساند«.

از این رو مفاهیم تجزیه و ترکیب وام گرفته شده از منطق، برآمدهای معینی از روند روانی عملی را نشان می دهد، هر چند که ممکن است از قوانین روان شناختی درونی به شمار نیایند.

1) stage.

2) John Dewey.

3) How we think.

4) Definition.

5) Advancing.

6) Discussion.

7) Estimation.

8) Decision-making.

9) Scheme.

10) Dewey.

11) Graham wallas.

12) Art of thought.

13) Preparation.

14) Incubation.

15) Illumination.

16) Lucky idea.

17) Check.

18) Regrouping.

19) Poincare.

20) V. G. Korolenko.

21) C. patrick.

22) M. G. Yaroshevsky.