»از کوزه همان تراود که در اوست«
در آدمی هر دو صفت هست: آسمانی و زمینی. هر صفت که بر او آن غالب باشد او را بدان خوانند و آن مغلوب را که در اوست، چون اندک است و ضعیف، آن را اعتباری ننهند و به حساب نیارند. چنان که در نقره چون مس اندک باشد آن را نقره خوانند و قلب نگویند. و چون مس غالب باشد، آن را نقره نگویند بلکه قدر او کم از پولی باشد؛ زیرا فرشته نشد که آسمانی باشد. و حیوان نیز نیست که بارکشد و منفعت انسانی گردد که «أُولئِکَ کَالْأَنْعامِ بَلْ هُمْ أَضَل.» «مُذَبْذَبینَ بَیْنَ ذلِکَ لا إِلى هؤُلاءِ وَ لا إِلى هؤُلاء«.
آورده اند که: گرگی و آهویی با هم جفت شدند و از ایشان بچه ای پیدا شد. از مفتئی پرسیدند که این گرگ گیریم یا آهو؟ اگر گرگش گیریم گوشتش مردار و حرام باشد، و اگر آهوش گیریم حلال باشد. در تردد مانده ایم که این را از کدام
گیریم؟ نامش چه نهیم؟ مفتی حاذق چنین فتوی داد که حکم مطلق نیست مفصل است، دسته ی گیاه و استخوان ها پیش از این بچه نهید اگر میل به استخوان کند گرگ است گوشتش حرام باشد، اگر میل بدان گیاه کند و خوردن آن، آهو باشد و گوشت او چون گوشت آهو حلال بود. همچنان حق تعالی آن جهان و این جهان و آسمان را با زمین آمیخت و جفت کرد؛ ما که بچگان این دوییم اگر میل به علم کنیم و وقت ما علم و حکمت باشد، حلالی و آسمانی باشیم، و اگر میل به خواب و خور و نعم و ملبوسات این جهانی کنیم، حیوانی و زمینی باشیم. مقام ما اسف السافلین بود نه اعلی علیین.
این نکته و رمز اگر بدانی دانی
هر چیز که در جستن آنی، آنی
رقصان شو ای قراضه کز اصل اصل کانی
جویای هر چه هستی، می دان که عین آنی(1)
و اما بعد. . . براستی ما در فرآیند تعلیم و تربیت به دنبال کدام هدف و چه نوع شخصیت و الگوی تربیتی در دانش آموزان هستیم؟ آیا هدف پرورش صفات باطنی است و یا آرایش صفات ظاهری؟ آیا هدف تزئین کردن شخصیت بیرونی آنهاست و یا تعمیق دادن منش درونی آنها؟ آیا ارزشیابی های اخلاقی و آزمون های شخصیتی برای سنجش عملکرد دانش آموزان، معطوف به تظاهرات رفتاری آنهاست یا باورهای قلبی آنها؟
انگیزه های دانش آموزان در فرآیند تعلیم و تربیت به کدام سو تمایل دارد؟ آیا این انگیزه ها درونی است یا بیرونی؟ آیا در پی دریافت پاداش های بیرونی و مشوق های مادی هستند یا درپی ارضای نیازهای درونی و انگیزه های درونی؟ ملاک ارزیابی ما از محصول نظام تعلیم و تربیت محدود به صورت رفتار است یا سیرت رفتار؟ پاسخ این سؤالات در معارف حکیمانه ی سلطان ولد که در ابتدای این گفتار ذکر گردید به روشنی آمده است، تنها دیده ی حکمت آمیز لازم است تا ملاک های متمایز کننده ی ظاهر و باطن در قالب تربیت صوری و تربیت عمقی به دست آید.
1) معارف سلطان ولد، ص 153.
