یکی گفت که اصل عمل است سخن چندان نیست: گفتیم ما نیز آن می خواهیم که کسی پیدا شود که عمل را ببیند و بداند تا عمل را به وی بنماییم. حالیا تو اهل سخنی، با تو سخن باید گفتن. چون اهل عمل نیستی، عمل را چنین فهم کنی. تو از عمل نماز و روزه و حج و زکات و ذکر و ورد و شب بیداری و ناله و زاری و پرهیزکاری فهم کرده ای، و اینها همه عمل نیستند اسباب عمل اند، باشد که چون این همه بکنی در تو عمل بکند و از آن چه بوده ای بگردی. در قرآن می فرماید: «إِنَّ الصَّلاةَ تَنْهى عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْکَر»
نماز ترا از جرم و گناه و بدی و نقصان پاک کند. پس عمل آن بود که تو از اینها پاک شوی، چون پاک نشدی نماز نکرده باشی. و همچنین پیامبر علیه السلام می فرماید: «قم فصل فانک لم تصل«. شخصی را که نماز کرده بود فرمود که: برخیز نماز کن که نماز نکرده ای. باز برخواست و نماز کرد. باز فرمود که برخیز نماز کن که نماز نکرده ای. در آخر فرمود که: «لا صلاة الا بحضور القلب«.
پس این صورت ها و روش ها که نهاده اند عین کردن آن عمل نیست، عمل تغییر دادن است از حال به حال، همچنانکه نطفه منی در رحم مادر از حال به حال می گردد و مضعفه و علقه می شود تا آنگاه که نقش و صورت آدمی می شود و جان می پذیرد و می زاید و بزرگ می شود. آن زیاده شدن و تغییر از حال به حال عمل باشد و عروج. بر صیصا چندین سال عمل ظاهر کرد از نماز و طاعت و خلوت و غیره، که هیچ زاهد از آن شمه ای نکرده باشد عاقبت کافر مرد.(1)
و اما بعد. . . بحث دین داری و دین ورزی باطنی در مقابل دین نمایی و دین آرایی در رفتار ظاهری، موضوعی است که در نظام تعلیم و تربیت کنونی حساسیت خاصی دارد. عده ای دین داری را در حد رفتارها و مناسک ظاهری احکام دین می دانند و عده ای دیگر علاوه بر آن، نیت، انگیزه و جایگاه اعتقادی این اعمال را نیز در فرآیند تربیت دینی مؤثر می دانند.
رویکردهای مختلفی در باب تربیت دینی مطرح شده است. اول آن دسته از رویکردهایی که در تربیت دینی را در حد یک ردیف اعمال شکلی و قالبی آن صرفاً از روی تظاهر و مقبول نمایی تقلیل داده اند. عده ای دیگر دین داری را در حد یک تجربه باطنی و قدسی که یک امر خصوصی و فاعلی و درونی است محدود کرده اند و عده ای دیگر دین داری را در حد اعمال اجتماعی نیک که مفید به حال خود و دیگران است معنا کرده اند.
اما براستی اصالت دین داری و دین ورزی به معنای درست و جامع آن کدام است؟ نماز به عنوان ستون دین و پرچم دین داری و نشانه ی ایمان به خداوند متعال اهمیت بنیادی دارد و تمامی فعالیت های تربیتی در قلمرو ارزش ها و فرهنگ سازی معنوی معطوف به ترویج فرهنگ نماز است و شایسته و بایسته هم همین است. اما باید دید انگیزه و نیت درونی افراد در اقامه ی نماز چیست؟ آیا در تربیت دینی دانش آموزان علاوه بر ترویج احکام و اعمال دینی به تجربه های باطنی و انگیزه های درونی و نیت قلبی آنها نیز توجه می شود؟
1) از کتاب «معارف سلطان ولد«، ص 6.
