عامل دیگری که استقلال و آزادی عمل را برای شکل گیری هویت فردی تهدید می کند ضمیر ناهشیار جمعی و الگوهای دیرینه ی تاریخی است که علی رغم کنش های مثبت و سازنده ای که در خود دارند ممکن است فرد را در فرایند خودیابی و خودسازی به انحراف ببرند.
بخش عمده ای از روان تحلیل گران بر این باورند که شخصیت و هویت آدمی قبل از آن که برخاسته از اراده و انتخاب او در عرصه ی زمان حال باشد نشأت گرفته از عقده ها و نیازهای ناهشیار فردی و جمعی در گذشته است. اگر این تعبیر درست باشد دیگر هیچ تردیدی باقی نمی ماند که افزون بر فشارهای اجتماعی و قومی و گروهی، فشارهای نامرئی ضمیر ناهشیار و کنش وری های پنهان لایه های زیرین شخصیت بسی مهم تر از آموزه های هوشیار و محرک های محیط فعلی فرد عمل خواهد کرد.
همین مطلب در کتاب «روان شناسی اجتماعی از آغاز تا کنون» به گونه ای مفصل و ژرف مطرح شده است:
»از یک دیدگاه، اغلب روان شناسان معتقدند که ضمیر خودآگاه در راستای ضمیر ناخودآگاه ماست. عده ای محدود بر این باورند که ضمیر ناخودآگاه در تلاش است تا دامنه ی عمل خویش را از تجربه های شخصی فراتر برد. ذهن هر شخص به مانند جزیره ای است. این جزیره به ظاهر یکه و تنها در میان اقیانوسی جای دارد» اما در باطن از طریق کف اقیانوس با جزایر دیگر در رابطه است. کف اقیانوس را می توان به طرق مختلف در نظر آورد.
شاید مانند آن چه که یونگ (1922) می گوید بتان آن را ضمیر ناخودآگاه نژادی دانست؛ یا آن که آن را روح جهانی (التمان((1)، روان شناسی هندویی، به حساب آورد. هم چنین می توان آن را به تعبیر هگل ذهن عینی(2)
تلقی کرد که تشکیلات جزیره را نشانگر فردیت های فراوانی می داند که از یک نظام روانی جهانی سرچشمه می گیرند (به نقل از طوسی ص 89 و 90(.
اما ضمیر ناهشیار در تکوین زیرسازه های شخصیت و هویت به تبع جهت گیری های فردی و سبک زندگی و شیوه ی تفکر او معنا می گیرد. پس هر قدر توان و اراده ی فرد برای تصرف و جهت دهی نیروهای ناهشیار بیشتر باشد، در تعیین و تثبیت فردیت خویش موفق تر می شود. و البته این فرایند در جریان آزادی فردی و استقلال و اعتماد روانی و اجتماعی رخ می دهد.
واقعیت های روان شناختی در ردیابی نقش ضمیر ناهشیاری چه در سطح ناهشیار فردی و چه در سطح ناهشیار جمعی نشان می دهد که بخش عظیمی از شخصیت آدمی در عمق لایه های تاریک اقیانوس ناهشیار فردی و جمعی شکل می گیرد؛ هر چند بهره گیری آگاهانه و هوشمندانه از ذخایر و گنجینه های ضمیر ناهشیار می تواند فرد را در تعامل با کهن الگوها و دیرینه ریخت های نژادی خویش پخته تر و کامل تر کند؛ مشروط به آن که تصرف و استخدام این نیروها حس فردیت و دنیای خصوصی او را غرق در خود نکند.
1) Altman.
2) Objectiver Geist.
