»وَ قَضى رَبُّکَ أَلاَّ تَعْبُدُوا إِلاَّ إِیَّاهُ وَ بِالْوالِدَیْنِ إِحْسانا«
»اسراء / 23«
اداى حقوق پدر و مادر به اندازهاى سنگین، ظریف و دقیق، و نیازمند به تحمل و طاقت بالا و فوق العادهاى است، که جز از مؤمن واقعى به حق و قیامت ساخته نیست.
کدام مؤمن، مؤمنى که اوصاف و خصوصیات او در قرآن مجید بیان شده:
إِنَّما کانَ قَوْلَ الْمُؤْمِنینَ إِذا دُعُوا إِلَى اللَّهِ وَ رَسُولِهِ لِیَحْکُمَ بَیْنَهُمْ أَنْ یَقُولُوا سَمِعْنا وَ أَطَعْنا وَ أُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُون.
وَ مَنْ یُطِعِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ یَخْشَ اللَّهَ وَ یَتَّقْهِ فَأُولئِکَ هُمُ الْفائِزُون(1)
سخن و گفتار مردم مؤمن غیر از این نیست که وقتى به سوى خدا و رسول خدا دعوت شوند، تا بین آنان حکم کند از دل و جان بگویند، مىشنویم و اطاعت مىکنیم، اینان رستگاران واقعى هستند.
هر کس فرمان خدا و رسولش را اطاعت کند و خدا ترس و اهل تقواى الهى باشد، به فوز واقعى رسیده.
اکنون حکم حضرت حق را نسبت به پدر و مادر در سوره مبارکه اسرا ملاحظه کنید:
وَ قَضى رَبُّکَ أَلاَّ تَعْبُدُوا إِلاَّ إِیَّاهُ وَ بِالْوالِدَیْنِ إِحْساناً إِمَّا یَبْلُغَنَّ عِنْدَکَ الْکِبَرَ أَحَدُهُما أَوْ کِلاهُما فَلا تَقُلْ لَهُما أُفٍّ وَ لا تَنْهَرْهُما وَ قُلْ لَهُما قَوْلاً کَریما، وَ اخْفِضْ لَهُما جَناحَ الذُّلِّ مِنَ الرَّحْمَةِ وَ قُلْ رَبِّ ارْحَمْهُما کَما رَبَّیانی صَغیرا(2)
تفسیر و توضیح و معناى واقعى این آیه شریفه که حق پدر و مادر را به دنبال حق خدا قرار داده، و این ترتیب دلیل بر عظمت مسئله است، در کتاب بسیار پر قیمت کافى جلد دوم صفحهى 157 روایت اول از قول امام به حق ناطق حضرت صادق علیهالسلام روایت شده.
کتاب شریف کافى به خاطر مؤلف بزرگوارش مرحوم کلینى (ره) که در عصر غیبت صغرى مىزیسته، و به خاطر محتویات و روایاتش، که از راویان نزدیک به عصر معصوم گرفته شده، و به خاطر ترتیب و نظمش، و به جهت توجهى که از روز تألیف تاکنون به آن شده، و محض اینکه از مصادر و منابع بسیار مهم اصول دین و فقه اهل بیت است، از اعتبار ویژهاى برخوردار است، که کتب دیگر از چنین اعتبارى برخوردار نیستند.
من فکر نمىکنم بعد از تفسیر این آیه، آن هم از قول حضرت صادق علیهالسلام، در کتابى چون کافى نسبت به حقوق پدر و مادر عذرى براى کسى باقى بماند.
راوى مىگوید از حضرت صادق معناى آیه را پرسیدم حضرت فرمود:
احسان به پدر و مادر یعنى بخوبى و به شیرینى و با حالى خوش و با صبر و حوصله با آنان نشست و برخاست کنى، با کسالت و چهرهى درهم با آنان روبرو
نشوى، و هر چه نیاز دارند گر چه مستغنى باشند، بدون اینکه وادار شوند از تو بخواهند براى آنان فراهم آورى، و هر وقت به دیدنشان مىروى با دست پر بروى.
مگر خداوند نفرموده:
لَنْ تَنالُوا الْبِرَّ حَتَّى تُنْفِقُوا مِمَّا تُحِبُّونَ (3)
به نیکى نمىرسید مگر از آنچه دوست دارید در راه خدا انفاق کنید.
و اما گفتار حضرت حق که فرمود: اگر یکى از آنها یا هر دوى آنها پیر بودند، در صورتى که به خاطر پیرى و ضعف و کم حوصلگى تو را ناراحت و دلتنگ کردند به آنان اف نگوئى، و اگر ترا زدند صدایت را بلند نکن با آنان با سخن کریمانه، قول بزرگوارانه روبرو شو، و اگر باز بروى تو دست بلند کردند، به آنان بگو خداوند هر دوى شما را مورد مغفرت قرار دهد، و این گونه سخن نیست مگر قول کریم.
سپس مىفرماید نهایت تواضع و فروتنى را نسبت به آنان رعایت کن، و جز به رحمت و رأفت به آنان نظر مینداز، و صدا و دست بالاى صدا و دست آنان بلند مکن، و جلوتر از آنان منشین و بر ایشان مقدم مشو.
به آنان دعا کن و بگو خدایا این دو نفر را مورد رحمت قرار بده، چنانکه در کودکى مرا پرورش دادند تا به اینجا رسیدم.
در آیه دیگر مىفرماید:
أَنِ اشْکُرْ لی وَ لِوالِدَیْکَ إِلَیَّ الْمَصیر، وَ إِنْ جاهَداکَ عَلى أَنْ تُشْرِکَ بی ما لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ فَلا تُطِعْهُما وَ صاحِبْهُما فِی الدُّنْیا مَعْرُوفاً وَ اتَّبِعْ سَبیلَ مَنْ أَنابَ إِلَیَّ ثُمَّ إِلَیَّ مَرْجِعُکُمْ فَأُنَبِّئُکُمْ بِما کُنْتُمْ تَعْمَلُون(4)
مرا نسبت به تمام نعمتهایم شکر کن، و سپس از پدر و مادرت در مقابل
زحمات طاقت فرسائى که براى تو کشیدند تشکر نما، بازگشت همه در قیامت به من است، آنجا نسبت به تمام وظائفى که داشتید مؤاخذه خواهید شد.
اگر از تو دعوت به شرک کنند، چیزى که آن را حق نمىدانى، از آنان اطاعت مکن، ولى با آنان در عین اینکه مشرکند معاشرتى نیکو داشته باش، و از راه آن که رجوع و انابهاش به من است پیروى کن، که بازگشت همه شما پس از مرگ به من است، و من همهى شما را به آنچه انجام دادهاید آگاه مىکنم.
1) نور 52 – 51.
2) اسراء / 24 – 23.
3) آل عمران / 92.
4) لقمان / 15 – 14.
