منظور از هجی کردن، شناخت تک تک حروف صدادار و بی صدای کلمات است. کودکانی که در هجی کردن کلمات مشکل دارند، در واقع نمی توانند بین صداهای گوناگون و نمادهای تصویری آنها ارتباط برقرار کنند. به عبارت ساده تر، نمی توانند حرفی را که آموخته اند، به خاطر آورند. برای رفع این مشکل، والدین و آموزگاران می توانند از روش های ابتکاری مختلفی استفاده کنند. از جمله (سیاح سیاری، 1386(:
1. املاء تصویری. در این روش مربی برای آموزش دیکته ی کلمات از تلفیق متن و تصویر استفاده می کند. به این ترتیب که ابتدا متنی را تهیه می کند و سپس به جای کلماتی که دارای اهمیت دیکته ای هستند، و قابلیت به تصویر کشیده شدن را دارند، استفاده می کند و از کودک می خواهد به جای تصویر، کلمه ی مورد نظر را بنویسد.
2. جمله سازی. در این روش مربی چند جمله از متن درس را انتخاب می کند و در هر جمله جای یک کلمه را خالی می گذارد، و از دانش آموز می خواهد آن کلمه را در حافظه اش بازیابی کند و در جای خالی بنویسد.
3. شباهت کلمه. در این روش مربی تعدادی کلمه از درس های مختلف را انتخاب می کند و از کودک می خواهد که آنها را براساس شباهت شان به یکدیگر، در یک گروه قرار دهد و کنار هم بنویسد. برای مثال، موش- کتاب- سیب- دفتر- گربه- گلابی- پرتقال- مداد- سگ.
4. جستجو کردن. در این روش مربی از کودک می خواهد گروهی از کلمه ها را که با هم شباهتی ظاهری دارند، پیدا کند و در جدولی وارد نماید. برای مثال، کلمه هایی که حرف «س» دارند، یا کلمه هایی که تشدید دارند، یا کلمه هایی که حمزه دارند.
مشکلات دیکته نویسی. اغلب مشکلات کودکان در زمینه ی دیکته نوشتن عبارتند از (تبریزی، 1387(:
1. وارونه نویسی و آینه نویسی. برخی از کودکان هنگام نوشتن دیکته، کلمه ها را صحیح، اما به صورت وارونه یا قرینه می نویسند. مثل،
وارونه نویسی و قرینه نویسی در سنین قبل از دبستان امری عادی و مرسوم است، اما اگر پس از چند ماه که از آموزش رسمی کلاس اول می گذرد، باز هم کودک وارونه یا قرینه بنویسد، باید با استفاده از
روش های زیر در صدد رفع آن برآمد.
– افزایش تن آگاهی کودک.
2- تشخیص اندام های سمت چپ از سمت راست.
– رسم شکل هایی که در قسمت بالای تصویرهای زیر مشاهده می کند. (الگو قرار دادن شکلهایی با خطوط شکسته ساده و در هم و رسم از روی آنها)
2. داشتن غلط های املایی. علت عمده ی غلط های املایی کودکان، ضعف حافظه ی دیداری آنهاست، یعنی کودک به خوبی قادر نیست تصویر حرف مورد نظر را در کلمه به خاطر بیاورد. مثل، مقازه- به جای مغازه، یا ستل- به جای سطل.
برای رفع این مشکل، اغلب والدین و مربیان از کودک می خواهند که چند بار از روی غلط املایی خود بنویسد تا شکل صحیح نوشتن آن را خوب به خاطر بسپارد. در مواردی که مشکل کودک با این روش برطرف نمی شود، باید از روش های دیگری برای تقویت حافظه ی دیداری او استفاده کرد. برای مثال، تصویری به کودک می دهند و از او می خواهند با دقیق نگاه کردن به آن، جزئیاتش را خوب به خاطر بسپارد. سپس تصویر را مخفی می کنند و از او می خواهند جزئیات تصویر را بگوید. همین کار را با دادن تصویرهای جدیدی به کودک ادامه می دهند.
روش دیگر، این است که بر روی چند کارت مقوایی، کلماتی را می نویسند و کارت را به کودک می دهند تا با دقت به آنها نگاه کند و آنها را به خاطر بسپارد. آن گاه کارت ها را از او می گیرند و یکی از کارت ها را مخفی می کنند. آن گاه دوباره تمامی کارت ها را به کودک می دهند و از او می خواهند کارت مخفی شده را به خاطر بیاورد.
3. جابه جا نویسی. منظور از جابه جا نویسی این است که کودک در به خاطر آوردن جزئیات کلمه ای که به خاطر سپرده است، مشکل دارد. برای مثال، «درخت«، را «ردخت» می نویسد. برای رفع این مشکل می توان بازی ها و تمرین هایی با کودک انجام داد که موجب تقویت دقت و تشخیص تفاوت بین تصویرها و شکل های گوناگون شود. برای مثال، کارت های مقوایی به ابعاد 7×10 سانتی متر تهیه می کنند که در ستون سمت راست آن یک حرف نوشته شده است و در ستون سمت چپ آن چند حرف نوشته شده است. آن گاه از کودک می خواهند که حرف سمت راست را در میان حروف سمت چپ پیدا کند و دور آن دایره بکشد.
نمونه حروف سمت راست را در بین حروف سمت چپ پیدا کنید.
ج- ل ص ن ج گ ذ آ م ی چ ع ج
د- ر ت غ ذ د ق ص س م ش گ
ل- ب ه ح ل ک ب س ح ت ل ش ل
گ- ک ن غ ب ق ث ص د گ و ت ی
س- ا ی س ش و خ ج ش پ ب س ل
پ- ب ل ت پ ک گ ط ظ پ ی غ
مثال بالا را می توانند با نوشتن کلمات هم اجرا کنند. به این ترتیب که در سمت راست جدول، یک کلمه، و در سمت چپ آن چند کلمه می نویسند و از کودک می خواهند که کلمه ی سمت راست را در بین کلمات سمت چپ پیدا کند و دور آن دایره بکشد.
کلمه ی سمت راست را در بین کلمه های سمت چپ پیدا کنید.
دانش- رانش سازش دانش دوش مالش بارش
حاتم- باهم قائم خاتم دائم حاتم نادم خانم
روز- زور دور وزوز سوز روز ورز موز زر
اسب- است سمت سرت سوت اسب اسد
کتاب- کباب کمان متاب کتاب کنار کتب
4. نداشتن حساسیت شنوایی. برخی از غلط های املایی کودکان مربوط به حساسیت شنیداری آنها می شود. مثل مسباک، به جای مسواک، یا زمبور، به جای زنبور. برای رفع این مشکل کودک می توان از بازی ها و تمرین های گوناگونی استفاده کرد. مثل تمرین زیر:
– چشم های کودک را با دستمال می بندیم و از هم بازی های او می خواهیم تا نام او را صدا بزنند. آن گاه از کودک می خواهیم که تشخیص دهد چه کسی او را صدا کرده است.
– صداهای مختلف حیوانات را در یک نوار کاست ضبط می کنیم و آن را برای کودک پخش می کنیم. آن گاه از او می خواهیم به صداها خوب گوش کند و آنها را تشخیص دهد.
– در چند قوطی خالی پلاستیکی یک شکل، مقداری برنج، لوبیا، سنگ ریزه، آجیل یا دکمه می ریزیم و از کودک می خواهیم با تکان دادن هر یک از آنها تشخیص دهد که درون آنها چیست.
5. عدم دقت در نوشتن. برخی از کودکان هنگام نوشتن کلمه دچار بی دقتی و سردرگمی می شوند و آن را اشتباه می نویسند. مثل، داسان، به جای داستان، یا ماد بزرگ، به جای مادربزرگ.
برای افزایش دقت کودک هنگام دیکته نویسی می توان از روش های زیادی استفاده کرد. از جمله:
کلمه هایی روی کاغذ بنویسید که یک حرف آنها حذف شده باشد. آن گاه از کودک بخواهید آن حرف را پیدا کند. مثل،
با بادک- با ام- سـ ـب- دانش آمـ ز- گنجـ ک
– چند تصویر کاملا مشابه به کودک بدهید که بخش هایی از آنها حذف شده باشند. آن گاه از او بخواهید که تصویرهای ناقص را کامل کند.
– دیکته ای که در آن اشتباه های متفاوتی وجود داشته باشد به کودک بدهید و از او بخواهید اشتباه ها را پیدا کند و صحیح آنها را بنویسد.
روش های تقویت مهارت دیکته نویسی. برای تقویت مهارت دیکته نویسی در کودکان می توان از دو روش زیر استفاده کرد:
1. روش فیتزجرالد
– درک معنا و بیان کلمه. در این روش از کودک خواسته می شود با دقت به کلمه نگاه کند، آن گاه تلفظ آن را بگوید و چند جمله با آن بنویسد.
– تجسم کلمه. در این روش از کودک خواسته می شود که پس از مشاهده ی کلمه ای، آن را بخواند و سپس آن را بخش کند. آن گاه آن کلمه را با انگشت روی کاغذی سفید رسم کند.
– هجی کردن. در این روش از کودک خواسته می شود که ابتدا کلمه ای را با دقت مشاهده کند و سپس چشم هایش را ببندد و آن کلمه را حرف به حرف هجی کند.
– نوشتن کلمه. در این روش از کودک خواسته می شود که ابتدا کلمه ای را با دقت مشاهده کند و سپس بکوشد، بدون این که آن را ببیند، بنویسد.
– رونویسی. در این روش از کودک خواسته می شود که ابتدا کلمه ای را با دقت مشاهده کند و سپس روی آن را بپوشاند و بکوشد آن را بنویسد. اگر اشتباه نوشت، دوباره آن را ببیند و سعی کند برای بار دوم آن را بنویسد. این کار را می تواند تا زمانی که شکل صحیح کلمه را بنویسد، تکرار کند.
2. روش فرنالد
در این روش از کودک خواسته می شود که ابتدا کلمه ای را که می خواهد دیکته ی صحیح آن را یاد بگیرد، انتخاب کند. سپس مربی آن کلمه را درشت، بر روی کاغذ، می نویسد و هم زمان آن را با صدای بلند می خواند. آن گاه مربی از کودک می خواهد که با انگشت روی کلمه را بنویسد و هم زمان آن را بخواند. کودک می تواند این کار را چند بار انجام دهد و آن گاه آن را با مداد روی کاغذ بنویسد. اگر کودک توانست در این مرحله با موفقیت کلمه را بنویسد، می تواند کلمه ای جدید انتخاب کند، در غیر این صورت، تمرین فوق را چند بار دیگر تکرار می کند تا بتواند شکل صحیح کلمه را از حفظ بنویسد.
به تدریج که کودک این روش را یاد گرفت، می تواند از تکرار برخی از مرحله های آن چشم پوشی کند، تا حدی که فقط با مشاهده ی کلمه بتواند آن را بازنویسی کند.
