[Developmental]
در این جا، نظریه های برجسته ای که در باب رشد جلوه ی جهانی یافته اند، به اختصار مرور می شود. و نشان خواهیم داد که هر نظریه به ظاهر وجهی از ابعاد رشد آدمی رادر مقطعی از زندگی یا در فراخنای عمر، باز می نمایاند. برخی از نظریه ها، هم خود را مصروف توصیف و تبیین فرایندهایی کرده اند که زیر عنوان «عاطفی- روانی» یا «روانی- اجتماعی» جمع می شوند، و برخی دیگر مدعی تبیین فرایندهای رشد «شناختی» اند.
برخی، فرایندهای رشد را به مراحلی معین، اجتناب ناپذیر، غیر قابل جهش و غیر قابل انکار تقسیم کرده اند، و برخی دیگر، رشد را فرایندی سرشار از تغییرات تدریجی قلمداد کرده اند که صفات فوق در باب آن ها صادق نیست.
اما، سئوالات اساسی پابرجاست. مرز بین تحول روانی و تحول شناختی کجاست؟ آیا این تقسیم بندی حقیقی است؟ به نظر می رسد دو اردو یا خانواده ی نظریه های رشد و یا دست کم کسانی که این نظریه ها را در دو طبقه متفاوت قرار می دهند، در درک و فهم مقولات شناختی و عاطفی مشکل داشته اند و این مشکل در نزد طرفداران هر دوخانواده هنوز حل ناشده باقی مانده است. افزون بر آن، سؤال اساسی تر در این میان پدید می آید که آیا یادگیری تابع تحول روانی است و یا تحول روانی به تبع یادگیری رخ می دهد.
در فرهنگ روان شناسی می خوانیم؛ «شناخت عبارت است؛ از حالات متفاوت دانش- ادراک، یادآوری، تصویرسازی ذهنی، ادراک، داوری و استدلال«. و «عاطفه عبارت است جنبه ی احساسی تجربه یا دانش«.(1) مشخص است که با تعریف فوق خط فاصلی بین شناخت و عاطفه نیست. حتی می توان مدعی شد که این تمایز در اصل نادرست است. واقعیت این است که در هر دو حالت، فرایند پردازش اطلاعات مشابه است. هر دو از ثبت حسی اطلاعات شروع و به برون داد اطلاعات منجر می شوند. هر دو وجه متضمن احساس، ادراک، یادآوری، تصور، داوری و استدلال اند. و لذا، اصطلاح «شناختی» و اصطلاح «روانی- عاطفی» بر خلاف آنچه مرسوم شده است- نه دو وجه متفاوت، بلکه دو روی یک سکه اند به نام «شناخت«. اما گاه فرایند شناخت متوجه درک روابط علمی- عقلانی پدیده هاست و گاه متوجه درک نوع روابطی است که پدیده ها با ما دارند. در حالت اول، هر چند درک روابط، متضمن نوعی تعامل با
پدیده هاست، اما فرد به عنوان ناظر و شاهد پدیده عمل می کند، و در حالت دوم، فرد شاهد گزارش پدیده ها نیست، بلکه خود عنصری از پدیده است و در شکل گیری آن مشارکت دارد. به عبارت دیگر، در حالت نخست، نظارت بی طرفانه معنی دار است و در حالت دوم، نوعی سوگیری و غرض آلودگی مشاهده می گردد.
بنابراین می توان گفت همه ی نظریه های رشد «عاطفی» به یک معنا «شناختی» اند، و همه ی نظریه های شناختی، به نوعی روان شناختی اند. با چنین فرضی است که جدول مقایسه ای نظریه های رشد تدوین شده است. (ر. ک صفحه ی 50)
در تحقیق راجع به فرایند رشد، نحله ای از نظریه پردازان که تهاجم بی قید و شرط محیط گرایان به ستوه آمده بودند، چشم انداز دیگری را بر روی شیوه های مطالعه ی رشد آدمی بازگشودند. تأثیر نظری این نظریه پردازان از یک سو ریشه در عقاید «ژان ژاک روسو» داشت و از سوی دیگر از آبشخور آراء «داروین» سیراب می شد. این محققان کوشیدند درک نوینی از شرایط و مسیر رشد ترسیم کنند، ولی سرانجام آنها نیز به لحاظ تأکیدهای متفاوتشان بر جنبه های مختلف رشد هر یک دیدگاهی را به تصویر کشیدند که متفاوت از دیدگاه دیگران بود. در اینجا سعی بر آن است که مهم ترین دیدگاهها را که تأثیرات شگرفی بر شیوه ی مطالعه، نگرش نسبت به رشد آدمی و نیز روشهای آموزشی داشته اند، معرفی شوند. لذا، اگر چه این نوشتار تنها به ارائه دیدگاههای فروید، اریکسون، پیاژه، روسو، بالبی و کهلبرگ می پردازد، اما این بدان معنا نیست که نظریه های دیگری چون والون، گزل، ویگوتسکی و دیگران کم اهمیت تراند. بلکه بدان معناست که این دیدگاهها در واقع از یک توالی تاریخی پیروی کرده و آراء دیگر در واقع به نوعی در این دیدگاهها ملحوظ است.
الف: دیدگاه روسو(2): شکوفایی طبیعی
بنا به نظر «ژان ژاک روسو«، انسان موجودی است به لحاظ سرشتی «فعال» و به لحاظ اخلاقی «خوب«. آدمی، آزاد و خود مختار است و در جریان رشد تمامیت خود را به فعل
در می آورد- فرایند بالفعل شدن استعدادهای بالقوه که از پیش تعیین شده اند- در صورتی که محیط مناسب آماده باشد از مراحلی چند می گذرد که عبارتند از:
1- شیرخوارگی (تولد تا 2 سالگی(، 2- کودکی (2 تا 12 سالگی(، 3- اواخر کودکی (12 تا 15 سالگی) و 4- بلوغ.
1. شیرخوارگی (از تولد تا 2 سالگی)
در این دوره نوزاد جهان را از طریق حواس تجربه می کند. با ایده ها و منطق بیگانه است. نوزاد در ساده ترین وجه به آزمایش لذت و درد می پردازد. و در واقع بر پایه ی حس کردن، لمس کردن و حرکت، با اشیاء و افراد محیط خود رابطه برقرار می کند. در پایان این دوره، درک زمان به گونه ای شگفت انگیز تحقق می یابد.
2. کودکی (2 تا 12 سالگی) این مرحله از زمانی آغاز می شود که استقلال نسبی کودک تحقق می یابد. بعد حرکتی او بسط می یابد. خود به انجام امور اساسی مثل غذا خوردن، راه رفتن، حرف زدن، و برقراری ارتباط همت می گمارد. اولین بارقه های نوعی منطق شهودی و غیر تجریدی تجلی می یابد. این منطق رابطه مستقیمی با ارتباط، حرکت و حواس دارد. و باید به کودک اجازه داد که در کودکی خود کاملا پخته شود!
3. اواخر کودکی (12 تا 15 سالگی)
این مرحله در اصل مرحله ی گذر از دوران کودکی به بلوغ است. تغییرات جسمی به او توان انجام کارهایی را می دهد که تاکنون خاص بزرگسالان به حساب می آمد. از لحاظ شناختی نیز همه چیز دگرگون می گردد. حل مسئله به ویژه در علومی چون ریاضیات امکان پذیر می گردد، اما هنوز توان اندیشه ورزی در باب مسائل کاملا نظری وجود ندارد بلکه کارکردهای شناختی بیشتر از طریق کارهای ملموس ومفید پرورش می یابد.
سه مرحله ی فوق، یک عنوان کلی به نام دوره ی «پیش اجتماعی» را تشکیل می دهند، چرا که فرد در طول این سه مرحله، بیشتر متوجه آن چیزهایی است که برای خود آنها ضروری می نماید. به عبارت دیگر، علاقه به روابط اجتماعی در دستور کار هیچ یک از مراحل فوق الذکر نیست.
4. در این مرحله، فرد به یک موجود اجتماعی تبدیل می گردد. بدن دگرگون می شود، هیجانات غلیان می یابند و دگرگونی در خلق، بحران های متعدد روحی و جنبش ادراکی ذهن همه از وقایعی است که فرد را غیر قابل کنترل می سازند. احساسات جنسی معنای واقعی پیدا می کنند و رشد شناختی- عاطفی به چنان درجه ای می رسد که اندیشه انتزاعی به طور کامل امکان پذیر می گردد.
بنابراین، ژان ژاک روسو نخستین کسی بود که فرآیند رشد و تحول روانی کودکان را به تفکیک مراحل خاص کشف کرد. بر اساس دیدگاه او کودک در هر مرحله از رشد نیازها و قابلیت هایی دارد که باید اولیاء و مربیان به اقتضای آن مرحله آموزش های خود را با آن تطبیق دهند. هرگونه تسریع و شتاب زدگی در تربیت کودکان منجر به اختلال و آسیب های جبران ناپذیری می شود. از نگاه روسو، کودکی، غنی ترین و گران مایه ترین فرصت رشد آدمی است. بنابراین، تا آنجا که ممکن است باید اجازه داد که «کودک» در «کودکی» خود کاملا پخته و کامل گردد!
ب: دیدگاه ژان پیاژه(3): رشد شناختی
با اینکه پیاژه و کارهایش بیشترین چالش های علمی را میان روان شناسان برانگیخته است، اما نظریه او به طور کلی با اقبال عمومی مواجه شده است. پیاژه با الهام از دو مبحث معرفت شناسی فلسفی و علوم زیستی به تدوین فرضیه ی خود پرداخت وتلاش کرد روند رشد شناخت در آدمی را بر این پایه بنا کند. پیاژه مدعی است فرایند شناخت از دوره ها و مراحل چندی می گذرد که درهمه ی فرهنگ ها یکسان است. این دوره ها به ترتیب عبارتند از: 1- دوره ی حسی- حرکتی؛ 2- دوره ی پیش عملیاتی؛ 3- دوره ی عملیات عینی 4- دوره ی عملیات صوری.
1. دوره ی حسی- حرکتی(4)
به باور پیاژه، این دوره به شش مرحله به شرح زیر تقسیم می شوند:
(الف) مرحله ی تمرین طرح های ذهنی بازتابی که از تولد تا یکماهگی به طول می انجامد؛
(ب) مرحله ی سازگاریهای اکتسابی و واکنش های ادواری اولیه (1 تا 4 ماهگی(؛
(ج) مرحله دومین واکنش ادواری (4 تا 8 ماهگی(؛
(د) مرحله ی هماهنگی طرح های ذهنی ثانوی (8 تا 12 ماهگی(؛
(ه) مرحله ی سومین واکنش ادواری (12 تا 18 ماهگی(؛
(و) مرحله ی اختراع ابزار نوین از طریق ترکیبات ذهنی (18 تا 24 ماهگی(.
[2- دوره حسی حرکتی رشد شناختی پیاژه
سن: تولد تا 2 ماهگی
ویژگی ها: برای تعامل و تطابق با دنیای خارج از بازتاب های حسی و حرکتی ذاتی (مکیدن، چنگ زدن، نگاه کردن) استفاده می کند.
—-
سن: 2 تا 5 ماهگی
ویژگی ها: واکنش چرخشی اولیه- فعالیت های بدن خود و حواس پنجگانه را هماهنگ می سازد. (مثل مکیدن شست(؛ واقعیت ذهنی باقی می ماند- در جستجوی محرک خارج از میدان دید خود نیست؛ کنجکاوی نشان می دهد.
—-
سن: 9 – 5 ماهگی
ویژگی ها: واکنش چرخشی ثانوی – محرک های تازه در محیط جستجو می کند؛ شروع پیش بینی نتایج رفتار خود و عمل هدفدار برای تغییر دادن محیط؛ شروع رفتار عمدی، هماهنگی دیدن و گرفتن
—-
سن: 9 ماهگی تا 1 سالگی
ویژگی ها: نشانه های مقدماتی پایداری شیء را نشان می دهد: مفهوم گنگی از وجود اشیاء خارج از وجود خود دارد؛ دالی موشه بازی می کند؛ رفتارهای تازه را تقلید می کند. متمایز شدن هدف از وسیله
—-
سن: 1 سالگی تا 18 ماهگی
ویژگی ها: واکنش چرخشی ثالث- در جستجوی تجربه های تازه است؛ رفتارهای تازه ای نشان می دهد.
—-
سن: 18 ماهگی تا 2 سالگی
ویژگی ها: تفکر نمادی- معرف های نمادی رویدادها و اشیاءرا بکار می برد؛ نشانه های استدلال نشان می دهد (مثلا برای بدست آوردن یک اسباب بازی؛ از یک اسباب بازی دیگر استفاده می کند(؛ ترکیب های جدید ذهنی]
2. دوره ی پیش عملیاتی(5)
دومین دوره ی رشد شناختی پیاژه دوره ی پیش عملیاتی است که خوئد به دو مرحله ی فرعی به نام های: 1- پیش از ظهور مفاهیم (2 تا 4 سالگی) و 2- دوره ی تفکر شهودی تقسیم می گردد. در مرحله ی پیش از ظهور مفاهیم، زبان گسترش می یابد و مفهوم رویدادها و اشیاء در واحدهایی نمادین سازمان پیدا می کنند. اما به طور نادرست و شکسته. در این دوره کودک خود میان بین(6) است، اشیاء را بر حسب یک ویژگی آشکار طبقه بندی می کند و در نتیجه گیری منطقی ناتوان است. در مرحله ی تفکر شهودی، ادراک بدون کلام معنی دار می شود. زبان به وسیله ی مؤثری برای درک و فهم و رشد فکری تبدیل می شود، توان طبقه بندی اشیاء را پیدا می کند و روابط منطقی را درک می کند.
3. دوره ی عملیاتی یا عملیات عینی(7)
در این دوره که 7 تا 11 سالگی را شامل می شود، در ساختار فکری کودک تغییر و تحول مهمی رخ می دهد. از جمله؛ خودمیان بینی به تدریج به «میان واگرایی» تبدیل می شود. مفهوم «بازگشت پذیری«(8) که مهم ترین کارکرد تفکر منطقی است به دست می آید. و انواع نگهداری های ذهنی(9) شکل، اندازه، عدد، وزن و حجم تحقق می یابند.
4. دوره ی عملیات صوری(10)
این دوره، آخرین رشد شناختی است که از 12 تا 15 سالگی ادامه می یابد. در این دوره، نوجوان در تفکر انتزاعی به اجتهاد عقلانی نایل می شود و شیوه های استدلال به روش قیاسی را در می یابد. و از این طریق دست به فرضیه سازی و فرضیه آزمایی می زند و قدرت استنباط وتحلیل منطقی در او فزونی می یابد.
[3- دوره های رشد شناختی پیاژه
1. حسی – حرکتی تولد تا 2 سالگی
مشخصات عمومی: در این دوره نوزاد طرح واره های اعمال بازتابی مثل مکیدن، چنگ زدن، لمس کردن را به مثابه ابزار ارتباطی خود با جهان به کار می گیرد.
—-
2. پیش عملیاتی 2- 7 سالگی
کودک به استفاده از نمادها و تصاویر ذهنی می پردازد و به نوعی اندیشه دست می یازد، ولی این اندیشه فاقد نظام و غیر منطقی است و با تفکر افراد بزرگسال تفاوت اساسی دارد.
—-
3. عملیات عینی 7-12 سالگی
در این دوره، تفکر نظام دار تحقق می یابد، اما این تفکر هنوز وابسته به اشیاء واعمال عینی است، نگهداری ذهنی مفاهیم.
—-
4. عملیات صوری 12- 15 سالگی
در این دوره نوجوان قادر است در سطحی کاملا انتزاعی و به صورتی کاملا نظام دار اندیشه کند و دست به فرضیه سازی بزند. ]
[4- انواع نگهداری ذهنی مفاهیم در کودکان از نظر پیاژه
I- نگهداری ذهنی ماده (6 تا 7 سالگی)
A- آزمایشگر دو توپ لاستیکی مشابه نشان می دهد، آزمودنی قبول می کند که دو توپ مقدار مساوی ماده پلاستیکی دارند.
B- یکی از توپها تغییر شکل داده می شود، از آزمودنی سوال می شود که آیا هنوز توپها مقدار مساوی پلاستیک دارند.
—-
II- نگهداری ذهنی طول
A- نگهداری طول)6 تا 7 سالگی) دو میله جلوروی بیمار در وضعیت مشابه تنظیم می شود. آزمودنی مشابهت آنها را می پذیرد.
B- یکی از میله به طرف راست حرکت داده می شود، از آزمودنی سوال می شود که آیا آن دو هنوز از نظر طول برابرند.
—-
III- نگهداری ذهنی عدد
A- نگهداری تعداد (6 تا 7 سالگی) دو ردیف نقاط یک به یک مقابل هم قرار داده می شوند. آزمودنی برابری آنها را می پذیرد.
B- در یکی از ردیف ها فاصله نقطه ها بیشتر با کمتر می شود. از آزمودنی سوال می شود که آیا هنوز تعداد نقطه ها برابر است.
—-
IV- نگهداری ذهنی مایعات
A- نگهداری مایعات (6 تا 7سالگی) دو لیوان بطور برابر از آب پر می شود. آزمودنی برابری آن ها را مشاهده می کند.
B- آب یکی از دو لیوان در لیوانی باریک و بلند (یا بشقابی پهن) ریخته می شود. از آزمودنی سوال می شود که آیا محتوی هر دو برابر است.
—-
V- نگهداری ذهنی سطح
A- نگهداری سطح (9 تا 10 سالگی) آزمودنی و آزمایشگر مقواهای مشابهی دارند. قطعات چوبی در موقعیت های مشابهی روی مقوا قرار داده می شوند. از آزمودنی سوال می شود که آیا روی مقواها جای باقی مانده برابر است یا خیر.
B- آزمایشگر قطعات روی یکی از مقواها را پراکنده می سازد. همان سوال از آزمودنی تکرار می شود. ]
درضمن مفاهیم وزن و حجم در کودکان به ترتیب در حدود 10 و 12 سالگی درونی می شود.
1) Reber، A. S. Dictionary of Psychology. Harmondsworth – 1985.
2) ژان ژاک روسو (1778- 1712(: فیلسوف و مربی بزرگ فرانسوی است که نظریه ی خود را درباره ی رشد و پرورش کودک در اثر بزرگ خود به نام «امیل» ارائه نموده است. روسو در این کتاب توصیه می کند که باید به طبیعت، فرصت دهیم که رشد و تحول کودک را رهبری کند، طبیعت از نظر او آموزگار پنهانی است که کودک را به جنبش و تحرک فرا می خواند تا قابلیت های گوناگون او در مراحل مختلف رشد آشکار شود.
3) ژان پیاژه (1980- 1896(، هسته مرکزی فرضیه ی پیاژه مفهوم پدید آیی یا Epigenesis است که می گوید؛تحول روانی واجد یک سلسله مراحل و دوره های مشخصی است که هریک از این مراحل پس از تسلط موفقیت آمیز بر مرحله ی قبلی آغاز می گردد. پیاژه نظریات خود را با مشاهده مستقیم کودکان همراه با روش بالینی به اثبات رساند.
4) Sensori- motor period.
5) Preoperations.
6) Egocentrissm.
7) Concrete Operations.
8) Reversibility.
9) Conservation.
10) Formal Operations.
