وَ أَمَّا بِنِعْمَةِ رَبِّکَ فَحَدِّث (ضحی / 11)
آن دلی دارم که از ذوق نظر
هر زمان خواهد جهانی تازه تر
غالب روان شناسان تربیتی معتقدند تسهیل رغبت و یادگیری زمانی به بهترین شکل صورت می گیرد که تجارب مهیّا شده برای کودک به گونه ای با دانسته های قبلی او پیوند یابد و در عین حال این تجربه ها تا آن اندازه تازگی داشته باشد که بتواند «تباین«(1) و «تعارض«(2) ایجاد کند. به عبارت دیگر، پدید آمدن رغبت و فعالیت کودک در فرایند تربیت منوط به تجربه ای است که از «اصل تازگی معتدل«(3) برخوردار باشد.
گفته اند که اگر کودک را در برابر «نادانسته ها» قرار دهید خود
»دانسته ها» را کشف خواهد کرد؛ اگر کودک را در وضعیت «عدم تعادل«(4) قرار دهید قانون طبیعت او را به سوی تعادل سوق می دهد؛ اگر کودک را در وضعیت تعارض سازنده قرار دهید خود به حلّ تعارض فائق می آید؛ اگر کودک را در برابر «موقعیت مبهم» قرار دهید خود به حل کشف موقعیت دست می یابد و در تربیت دینی سود جستن از این عوامل به کشف و شهود دینی کمک می نماید.
شاید این تعابیر قدری نامعقول و غیرمعمول باشد که چگونه ممکن است مفاهیمی چون «عدم تعادل«، «تعارض«، «نادانسته ها» و «موقعیتهای مبهم» در فرایند تعلیم و تربیت دینی منجر به ایمان، کشف، شوق درونی و شکوفایی فطرت متربّی گردد، زیرا همه ی این مفاهیم نوعی بار منفی و تأثیر مخرّب را به ذهن متبادر می سازد حال آنکه در اینجا به عنوان عوامل سازنده از آن یاد شده است.(5)
اصل «تازگی معتدل» ناظر به شرایطی از فرایند تربیت است که متربّی با کنجکاوی به دنبال تجسّس دریافت پاسخ مسائل تازه، موقعیتهای مبهم و مجهولات و نادانسته های پیرامون خویش است. اما این محرّکها در عین حال که نباید بیش از حد بیگانه و مبهم باشد بیش از حد نیز عادی و پیش پا افتاده نباشد بلکه باید بتواند، در حدّی متوسط، انگیزه ی پیگردی و کنجکاوی ذهنی کودک را تحریک کند.
1) Contrast.
2) Conflict.
3) Moderat-novelty Principle.
4) Disequilibrium.
5) یکی از مراحل سیر و سلوک در آداب تربیت دینی صوفیان و عارفان، مرحله ی «حیرت» است. تا حیرت در سالک حاصل نشود شایستگی ورود به مراحل بالاتر ندارد.
