این علم ها و هنرها همچون پیمودن آب دریاست به تاس

»این علم ها و هنرها همچون پیمودن آب دریاست به تاس. طریق «یافتن» نوعی دیگر است. بسیار کس باشد که به جمله هنرها آراسته باشد و صاحب مال و صاحب جمال، ولی در او معنی نباشد و بسیار کس که ظاهر او خراب باشد، او را حسن صورت و فصاحت و بلاغت نباشد. الا آن معنی که باقی است در او باشد و آن، آن است که آدمی به آن مشرف و مکرم است و به واسطه ی آن رجحان دارد بر سایر مخلوقات:

. . . این جمله ی هنرها و آرایش ها چون نشاندن گوهرهاست بر پشت آینه. روی آینه از آن فارغ است، روی آینه را صفا می باید.

. . . سر می باید که معمور باشد، زیرا سر همچون بیخ درخت است. اگر چنان است، اثر او بر شاخسار ظاهر است. اگر شاخی در شکسته شود، چون بیخ محکم است؛ باز بروید، الا اگر بیخ خلل یابد، نه شاخ ماند و نه برگ.«(1)

و اما بعد. . . حکایت کسب علم و هنر در شرایط کنونی و با انگیزه های بیرونی، غالباً ابزاری برای پیمودن ظاهر است و نه باطن، نردبانی برای ارتقاء مدرک است و نه ارتقاء معرفت و بصیرت. ما رشد و تعالی افراد را صرفاً در پیشرفت تحصیلی، معدل کلاسی، مدرک علمی و تراکم اطلاعات و داده های اکتسابی آنهم مانند درخت دانش بر اساس ارتفاع شاخه های آن می سنجیم، و نه بر عمق ریشه های آن. درست گفته بود لائوتسه که: «اساس بلندی بر عمق است.» اساس رفعت بر فروتنی است، اساس سربلندی بر سربزیری است و اینها همه وارونگی هایی است که در تعلیم و تربیت رخ داده است. اینها همان چیزهایی است که از دایره ی تربیت جامانده است و آن حلقه های مفقودی است که پنهان شده است. باید مخروط تعلیم و تربیت را سرو ته کرد تا آنچه را معکوس شده است، به جای خود باز گردد. زیرا آنچه را که غالباً بدان دل بسته ایم، تراکم در علم اندوزی است و نه تحول در علم آموزی، تکیه بر دانش اکتسابی است و نه دانش اکتشافی، انبار کردن دانش است و نه پردازش و سازمان دادن دانش، متورم ساختن مغزهاست و نه متحول کردن دل ها، تکیه بر رشد کمی و طولی است و نه تحول کیفی و عمقی! و اینها، همه پیمودن آب دریاست به

تاس. و چه زیبا گفت، آن عارف رومی که:

علم های اهل حس شد پوزبند

تا نگیرد شیر زان علم بلند

قطره ی دل را یکی گوهر فتاد

کان به دریاها و گردون ها نداد

می زند بر تن ز سوی لامکان

می نگنجد در فلک خورشید جان

به همین سبب است که دانش های مدرسه ای به منش های معنوی نمی انجامد و اندوخته های کتابی به مهارت های زندگی متعالی منجر نمی شود. پس این علم ها و هنرها همچون پیمودن آب دریاست به تاس!

1) مقالات مولانا، فیه ما فیه، ص 93.