کودکان به سبب قرار گرفتن در مرحله «خودمیان بینی«(1) و داشتن حس «جان دار پنداری«(2) مرگ را از دریچه ای متفاوت با ما بزرگسالان درک می کنند.
معنای مرگ و تجربه مردن به تناسب تحول روانی و قابلیت های شناختی و هوشی کودک مرحله به مرحله دگرگون می شود. درباره ی مراحل تحول مفهوم مرگ تحقیقات زیادی انجام شده است که نشان دهنده درک تدریجی کودک از مرگ می باشد.
در واقع، کودکان تا قبل از 5 سالگی قادر به درک مفهوم مرگ به معنای پایانی زندگی نیستند. و بر این باورند که فردی که مرده است می تواند مجدداً زنده شود و به زندگی خود ادامه دهد و یا دارای کنش روانی و عاطفی است. کودکان در این سن، با توجه به حس جاندار پنداری همه چیز را جاودانه و نامیرا درک می کنند. و حتی مردن آدم ها را مشابه خواب تجسم می کنند و نمی توانند تمایزی بین هستی و نیستی به معنای آنچه که در ذهن یک بزرگسال وجود دارد قائل شوند. در مرحله بعدی (5 تا 9 سالگی) کودکان توانایی بیشتری نسبت به مفهوم مرگ و مردن دارند. در این مرحله کودکان واقعه مرگ را به منزله پایانه زندگی درک می کنند. اما هنوز کنش های حیاتی را به طور مطلق از آن جدا نمی کنند.
بر اساس یافته ای پژوهشی(3) درک کامل از مفهوم مرگ متضمن توانایی نگهداری ذهن سه مؤلفه برگشت ناپذیری(4)، جهان مشمولی(5) وفقدان کامل کنش های حیاتی(6) در واقع مرگ است.
در مرحله سوم (9 تا 10 سالگی) کودکان مرگ را امری اجتناب ناپذیر، برگشت ناپذیر و جهان مشمول و قطعی تلقی می کنند که به مفهوم واقعی و بزرگسالان نزدیک تر می شود.
تجربه و مرگ و زندگی، زاد و ولد، بقا و فنا، تجدید و تخریب، آغاز
و پایان هستی و نیستی، دنیا و آخرت و ده ها مفهوم مشابه و متضاد دیگر در ذهن کودکان ارتباط مستقیمی با مراحل رشد ادراکی از یک سو، و محیط و فرهنگ و شرایط اقلیمی و زیستی و تربیتی او از سوی دیگر دارد.
کودکانی که با طبیعت و جلوه های عینی آن سر و کار دارند نسبت به کودکانی که در محیط های شهری و بدور از این جلوه ها زندگی می کنند احتمالاً درک متفاوتی از تجربه و مرگ و زندگی خواهند داشت.
بنابراین قبل از هر گونه آموزش و نمایش برای مفهوم مرگ به کودک باید شناخت درستی از دنیای کودک و چگونگی درک و فهم او از مفهوم مرگ داشته باشیم.
در اینجا به طور اجمالی تحول مفهوم مرگ در ذهن کودک را با توجه به یافته های روان شناسی تحولی از نظر می گذرانیم تا بتوانیم در بهره گیری از جلوه ها و مظاهر طبیعت برای آموزش و نمایش مرگ و زندگی در کودکان متناسب با این مراحل عمل کنیم.
1) Egocentrism.
2) Animism.
3) ر.ک: انسان و مرگ، دکتر غلامحسین معتمدی، ص 65 و 67.
4) Irreversibility.
5) Universally.
6) Non functionality.
